2021-07-03 10:00:00

Reklama

Antropolodzy badają Orawę

Dlaczego mieszkańcy Rzepisk mają orle nosy, a górale z Trybsza prostsze?

Dlaczego cechy antropologiczne jurgowian na Spiszu i lipniczan na Orawie są tak podobne? Te słowa pisaliśmy w 2009 roku, gdy dobiegały końca badania antropologiczne ludności na Orawie. Przypominamy dziś ten test.

Spisz pomierzony

Prof. Krzysztof Kaczanowski, antropolog z Uniwersytetu Jagiellońskiego, z sentymentem wspomina swój pierwszy przyjazd do Jurgowa na Spiszu w latach 60. i nieufność ówczesnych mieszkańców. Nie pomagały ani apele z ambony, ani prośby młodego naukowca, ani powoływanie się na Uniwersytet Jagielloński. Antropologa uratowała dopiero jurgowianka Maria Sołtys, pielęgniarka z ośrodka zdrowia w Bukowinie Tatrzańskiej, dzięki której zaczęły się otwierać drzwi miejscowych chat. Pierwsze pomiary Kaczanowski przeprowadził na Spiszu w latach 1962-67, kolejne – w 1972 i w 1973. Wspierała go grupa kilkunastu antropologów, która w różnych składach wykonywała w tych latach badania w terenie. W sumie pomierzonych zostało 7 tys. osób. Najlepiej przebadaną wsią był Jurgów, w pozostałych wioskach zbadana została reprezentatywna grupa. Badania wykonane na Spiszu to materiały unikalne – żaden inny region w Polsce nie został do tej pory tak dokładnie przebadany.

Badania rasy, ale nie rasizm

Antropologia fizyczna zajmuje się zmiennością cech anatomicznych i fizjologicznych człowieka w czasie i przestrzeni. – Polska antropologia nigdy nie miała podtekstów rasistowskich – podkreśla kilkakrotnie podczas naszej rozmowy prof. Krzysztof Kaczanowski. – Nie ma nic wspólnego z badaniami, które naziści przeprowadzali w czasie okupacji także na Podhalu. Badania niemieckie – według mojej intuicji – miały stworzyć jakieś podstawy pseudonaukowe, przekonać o istnieniu wyższych i niższych ras. Ja w swoich badaniach używam określenia „rasa”, ale jako skrót myślowy, zespół określonych cech, tworzących rodzaj idealnego typu. Pojęcie rasy nie niesie za sobą wartościowania – tłumaczy prof. Kaczanowski. Krakowski antropolog podczas badań na Spiszu dokonywał pomiaru wzrostu, wysokości puszki mózgowej (od ucha do czubka głowy), wysokości usznej, pomiarów głowy – długości i szerokości, szerokości czoła, twarzy, żuchwy, nosa itd. Badał poza tym barwę oczu i włosów, a także kształt nosa. – Podczas moich badań postawiłem sobie pytanie, czy ludność Spisza jest antropologicznie podobna do ludności z przylegających miejscowości podhalańskich? Chciałem też sprawdzić, czy przesłanki historyczno-etnograficzne, mówiące o niejednolitym zaludnieniu Spisza, mają odzwierciedlenie w strukturze antropologicznej – wyjaśnia Kaczanowski.

Czy te oczy są żywe

Kaczanowski wędrował od chaty do chaty, prosząc o zgodę na pomiary. Odwiedził wszystkie domostwa w Jurgowie. Nosił ze sobą specjalne tabliczki z kosmykami włosów i wzorami oczu, co miało ułatwiać klasyfikację. – A te włosy to z Oświęcimia?”, „A będą nas wywozić?” czy „Te oczy są żywe?” – to pytania, które słyszał najczęściej. Nierzadko spotykał się z odmową. – W Łapszance zmierzyliśmy kilka kobiet, jedna z nich przybiegła za nami, żądając, żeby oddać jej kartę z pomiarami, bo jak my ją spisaliśmy, to ona teraz umrze. Ja ją uspokajałem, a kolega z tyłu przepisywał wyniki pomiarów, żeby za chwilę oddać jej kartę – wspomina.

Zaufanie gaździny z Jurgowa

Z czasem antropolog zżył się z jurgowianami. Z dumą wspomina zaufanie gaździny Sołtysowej, która pozostawiała na kilka godzin pod jego opieką roczną wnuczkę. Z tamtych czasów zapamiętał niezwykłe poczucie własnej godności jurgowian, ich szczerość i gościnność. Podziwiał wnikliwą znajomość przyrody i ich wrodzoną inteligencję. Początek badań w Jurgowie to czasy, kiedy we wsi praktycznie nie było elektryczności, do Jurgowa nie kursował żaden autobus. W nowotarskim kombinacie obuwia pracowały tylko 2 jurgowianki. By dotrzeć do pracy, wstawały o godz. 4 rano, szły do Białki Tatrzańskiej i stamtąd dopiero zabierał je autobus. – Pamiętam z tych czasów niezwykłe antagonizmy pomiędzy jurgowianami i bukowianami. Brały się stąd, że w okresie międzywojennym Jurgów był bogatą wsią, każdy jurgowski gazda miał parobka z Bukowiny, gdzie z kolei była ogromna bieda. Po wojnie to się zmieniło, Jurgów podupadł, a Bukowina stawała się popularnym kurortem, bogaciła się na oczach. Wzajemna niechęć jednak pozostała – opowiada prof. Kaczanowski.

Gościnność Czarnej Góry

Badania w pobliskiej Czarnej Górze antropologowi z Krakowa ułatwił ówczesny dyrektor szkoły, Jan Budz. Poznał go w bukowiańskim ośrodku zdrowia. Poradził, by przyszedł na niedzielną mszę. – Po nabożeństwie ustawił przed kościołem stolik i po nazwisku nawoływał ludzi. Było nas tylko 3 antropologów, więc w obłędzie mierzyliśmy ludzi napędzonych do nas przez dyrektora. Potem jeszcze chodziliśmy po domach. Zjedliśmy wtedy chyba z 3 obiady i wypiliśmy hektolitr herbaty. Uderzyła mnie niezwykła gościnność tych ludzi i ich życzliwość. Z sentymentem wspominam pana Budza, który miał taki autorytet wśród ludzi. Żaden z innych dyrektorów szkoły nie zaangażował się tak jak on w pomoc nam – opowiada prof. Kaczanowski.

Nosy dzielą Spisz

Prof. Kaczanowski zauważył, że ludność Jurgowa, Rzepisk, Łapszanki czy Czarnej Góry jest antropologicznie podobna do Podhala. Te dwa regiony różni architektura, stroje czy gwara, ale antropologicznie nie ma większych różnic. Wynika to najprawdopodobniej z faktu, że w obydwu przypadkach mamy do czynienia z osadnictwem wołoskim. Ciekawostką jest fakt, że kobiety na Spiszu mają ciemniejsze oczy, niż mężczyźni. Spisz dzielą też nosy. Mieszkańcy Jurgowa, Łapszanki czy Rzepisk mają nosy bardziej wypukłe, orle. Natomiast w części nizinnej Spisza – Nowej Białej, Frydmanie czy Dursztynie – nosy były prostsze. Mężczyźni z Łapszanki są najniżsi wśród mieszkańców Spisza (średnia wzrostu wynosiła tam w latach 70. ok. 164 cm). Gdyby te badania były wykonane dzisiaj, można przypuszczać, że mieszkańcy Łapszanki nie odbiegaliby wzrostem od innych. Wzrost to wskaźnik najszybciej reagujący na wzrost poziomu życia. Przed laty mieszkali tam najbiedniejsi ludzie na Spiszu. Dziś warunki ich życia poprawiły się i zrównały z innymi miejscowościami. W Dursztynie z kolei antropologów uderzyła duża liczba ciemnych oczu, w porównaniu z innymi miejscowościami Spisza. – Może to pamiątka po węgierskich pastuszkach, którzy przepędzali bydło z Puszt Węgierskich aż do Lipska?. Na halach dursztyńskich mieli 2- 3-tygodniowe postoje – sugeruje prof. Kaczanowski. – To tylko jedna z wielu hipotez. Czarne oczy mogą być wynikiem np. tzw. „efektu założyciela” – dodaje pospiesznie.

Wędrówki Wołochów

– Wyniki tych badań pokazują wewnętrzne zróżnicowanie Spisza, a to jest następstwem różnic osadniczych w poszczególnych spiskich miejscowościach – stwierdza krakowski antropolog. O szczegółowych wnioskach, płynących z badań na Spiszu, prof. Kaczanowski mówi niechętnie. Poznamy je jeszcze w tym roku, w przygotowanym przez niego opracowaniu. – Cały łuk Karpat cechami morfologicznymi nawiązuje do Półwyspu Bałkańskiego. Wołosi, którzy dotarli aż do Śląska, nieśli ze sobą nazewnictwo, stroje. Wspólne dla całego łuku Karpat cechy antropologiczne nie są tak ostrymi kryteriami – uzupełnia Elżbieta Niedźwiecka, która w latach 70. także uczestniczyła w badaniach na Spiszu. Badania wykazały różnice pomiędzy ludnością Spisza południowego i północnego. Ten północny – nizinny, został zasiedlony wcześniej, ok. XIII wieku. Wioski powstawały na prawie niemieckim, osiedlała się tu najprawdopodobniej ludność Małopolski, przemieszczająca się wzdłuż rzek z północy na południe. Wyżej położone wioski spiskie, jak Jurgów czy Rzepiska, zasiedlone były trzy wieki później przez Wołochów.

Pomiary na Orawie

Od 2005 roku badania antropologiczne trwają na Orawie. Prowadzi je Katarzyna Grobarczyk-Piekło. Antropolog chce znaleźć odpowiedź na pytanie, czy pozostałości kulturowe po Wołochach, obecne w tym regionie, mają także odzwierciedlenie w cechach antropologicznych ludności tu mieszkającej. Badania są anonimowe, wykonywane wyłącznie u dorosłych. Pani Katarzyna nie tylko dokonuje pomiarów, sprawdza także miejsce urodzenia osoby badanej, oraz miejsce urodzenia rodziców i dziadków. Przebadała już ok. 640 osób. – Aż 97% badanych przeze mnie osób od 3 pokoleń pochodzi z Orawy. Tu się urodzili, podobnie jak ich ojcowie i dziadkowie. Wstępnie mogę powiedzieć, że widzę dużo podobieństw do wyników badań z Żywiecczyzny. Ma to potwierdzenie w przekazach, że na Orawie osadzali się ludzie z okolic Żywca i Lanckorony. Ciekawostką jest też to, że wyniki Lipnicy Wielkiej, najwyżej położonej orawskiej wsi, są bardzo podobne do wyników w Jurgowie na Spiszu. To najprawdopodobniej wynika z faktu, że mieszka tam ludność pochodzenia wołoskiego. Wołosi, jak wiadomo, przemieszczali się terenami górskimi – tłumaczy Katarzyna Grobarczyk-Piekło. – Korzystając z okazji, chciałabym podziękować wszystkim, którzy do tej pory wzięli udział w dotychczasowych moich badaniach – dodaje.

Beata Zalot

Tygodnik Podhalanski 25/2009

Reklama

Komentarze Facebook

Powyższe komentarze są prywatnymi opiniami użytkowników portalu społecznościowego Facebook.
Redakcja 24tp.pl nie wpływa na treść oraz nie odpowiada za wpisy dokonane przez użytkowników portalu Facebook.

Dodaj komentarz

Reklama

antykancelista73 2021-07-09 15:13:23

kurr
mniej klęcz więcej myśl to działa.......

dudek 2021-07-03 14:07:57

Górale Pienińscy ze Szczawnicy Niżnej też mają orle nosy.

kurr 2021-07-03 10:22:32

ciekawe, komu zależy na wzniecaniu narodowościowych podziałów. wydawało się, że po mierzeniu nosów przez hitlerowców, więcej ta historia się nie powtórzy. a tu znowu goralenvolk, żołnierze wyklęci i niewyklęci itp. ohyda.

Galerie

Ostry zakręt w Hyrnym

Wieczór autorski Angeliki Chrapkiewicz-Gądek

Dyplomowa wystawę w Szkole Kenara

Szkoła Kenara po wielkim remoncie

Tatromaniacy pod Giewontem

Jubileuszowa Gala Szpitala na Ciągłówce

Na Kamieńcu w Zakopanem stanie dom wielofunkcyjny

Małopolska Wspiera Talenty

Zakopane, święconka w parafii Świętego Krzyża

Święcenie pokarmów z Majerankami przy rabczańskim, starym kościółku

Stanisław Kulon w Salonie Marcowym

Konwencja wyborcza Maciej Tokarz i Nowy Targ zasługuje na więcej

Marka Tatrzańska 2023 w Teatrze Witkacego

Jubileuszowa Wiosna Jazzowa Zakopane 2024

Świat, w którym nie widać nic czyli Barbara Sowińska w przedszkolu

Luna czyli spektakl bez słów dla najmłodszych widzów

Konwencja wyborcza Grzegorza Watychy i komitetu Nasze Miasto

Przyszłość Powiatu Nowotarskiego przedstawia

Biały Miś - jeden i tylko jeden, prawdziwy

Podhalańczycy pod Giewontem

Kto krzyż odgadnie, ten nie upadnie

Przedszkolaki na stoku

Karnawał na Śniegu czyli Mali Śwarni na natach

Ach co to był za bal

Grupa exMaanam w Nosalowym Dworze

Pnioki, Krzoki, Ptoki

Obrazy Natalii Kuropki w "Kmicicu"

Kolędowanie Martyny Kasprzyckiej i Macieja Czemplika

Hanna Zbyryt u Ojców Jezuitów na Górce

Mateusz Ziółko dla Centrum Pomocy Dzieciom

Zobacz pozostałe galerie

Ogłoszenia zobacz więcej dodaj ogłoszenie

NIERUCHOMOŚCI | sprzedaż
POLE - 2 HA i 42 ARY. 505 429 375.
NIERUCHOMOŚCI | wynajem
DO WYNAJĘCIA na rok lub dłużej DWA DOMKI DREWNIANE po 70mkw, Zakopane - Chłabówka. Kontakt na e-mail: podkowa@op.pl
USŁUGI | inne
WYCINKA, PRZYCINKA DRZEW W TRUDNYCH WARUNKACH - 691 317 098.
PRACA | dam
Aparthotel Renesans w Zakopanem poszukuje kandydatów na stanowiska: KIEROWNIK RESTAURACJI, KELNER/BARMAN, POKOJOWA. Stabilna praca w nowo otwieranym Obiekcie. Zgłoszenia prosimy kierować na adres: praca@renesans.pl lub tel. 602444734
NIERUCHOMOŚCI | wynajem
DO WYNAJĘCIA LOKALE HANDLOWO - USŁUGOWO - BIUROWE o powierzchniach ok. 58 i 55 m2, oraz PIWNICA 23 m2. Możliwość połączenia lokali. Zakopane centrum, ul. Kościuszki - 691 124 272.
USŁUGI | budowlane
REMONTY I WYKOŃCZENIA. 660 079 941.
SPRZEDAŻ | budowlane
DESKI ŚWIERKOWE, dł. 5 m, gr. 53 mm. DRZEWO OPAŁOWE BUK. 660 079 941.
USŁUGI | budowlane
ADAPTACJA PODDASZY, OCIEPLENIA WEŁNĄ MINERALNĄ, SUFITY PODWIESZANE, ZABUDOWY GK, WYKOŃCZENIA WNĘTRZ. 660 079 941.
USŁUGI | budowlane
ŁAZIENKI KUCHNIE PLYTKI INSTALACJE MONTAZ MEBLI ARMATURY. 602839607
Tel.: 602839607
PRACA | dam
Centralny Ośrodek Sportu w Zakopanem zatrudni Kasjera. 725300144 https://bip.cos.pl/1509/zakopane praca.zakopane@cos.pl
Tel.: 725300144
USŁUGI | budowlane
WYKONCZENIA I REMONTY. 602839607
Tel.: 602839607
SPRZEDAŻ | budowlane
ŁAZIENKI KUCHNIE PLYTKI INSTALACJE MONTAZ MEBLI ARMATURY. 602839607
Tel.: 602839607
USŁUGI | budowlane
TYNKI I WYLEWKI MASZYNOWE tanio i solidnie, zacieranie mechaniczne, technika silosowa. Realizujemy małe i duże obiekty 18 26 550 39, 503 532 680.
PRACA | szukam
KUCHARKA, POMOC KUCHENNA, SPRZĄTANIE. 796 358 958.
SPRZEDAŻ | zwierzęta
SZCZENIAKI SHIH TZU. 730 519 594.
PRACA | dam
Przyjmę Cieślę - budowa w Kluszkowcach Stawka do uzgodnienia Proszę dzwonić - 788 624 940. 788 624 940 aleksandra@tatrastyle.pl
Tel.: 788
NIERUCHOMOŚCI | wynajem
DO WYNAJĘCIA LOKAL NA PIZZERIĘ W ZAKOPANEM. 502 658 638
SPRZEDAŻ | różne
SPRZEDAM SIANO W BALACH. 502 658 638
NIERUCHOMOŚCI | wynajem
DO WYNAJĘCIA PLAC POD MAGAZYN. 502 658 638
NIERUCHOMOŚCI | wynajem
DO WYNAJĘCIA HALE NA WARSZTAT SAMOCHODOWY, LAKIERNIĘ, PRALNIE, HURTOWNIĘ, MAGAZYN. 502 658 638
USŁUGI | budowlane
USŁUGI REMONTOWO-BUDOWLANE, ŁAZIENKI, ZABUDOWY, ADAPTACJA PODDASZY, REMONTY, DOCIEPLENIA BUDYNKÓW, FASADY. 693 206 403.
USŁUGI | budowlane
USŁUGI REMONTOWO-BUDOWLANE, DOMY OD PODSTAW, POKRYCIA DACHOWE, SZALUNKI STROPOWE. 693 206 403.
USŁUGI | budowlane
USŁUGI MINIKOPARKĄ 2.5 TONY - 722 307 227.
SPRZEDAŻ | budowlane
Sprzedam KANTÓWKĘ, KROKWIE, DESKI, GONTY i OPAŁ - 788 344 233.
PRACA | dam
PENSJONAT "Willa Park" W CENTRUM ZAKOPANEGO ZATRUDNI OSOBĘ DO SPRZĄTANIA I RZYGOTOWYWANIA ŚNIADAŃ. 509 578 689.
PRACA | dam
Kucharz al'a carte- Restauracja Górska w Białce Tatrzańskiej Do uzupełnienia zespołu poszukujemy osoby na stanowisko: KUCHARZ. Oferta pracy dla kucharza z doświadczeniem zawodowym. Praca na stałe, bardzo dobre warunki pracy. Więcej informacji pod nr. 518 259 536 www.restauracjagorska.pl rest.gorska@gmail.com
Tel.: 518 259 536
E-mail: rest.gorska@gmail.com
WWW: www.restauracjagorska.pl
NIERUCHOMOŚCI | sprzedaż
Las z drzewostanem pow. 41ar w Lipnicy Wielkiej 603071487, 609325040.
NIERUCHOMOŚCI | sprzedaż
APARTAMENT Za Strugiem, Zakopane - 607 506 428.
USŁUGI | inne
PROFESJONALNA WYCINKA DRZEW, GAŁĘZI Z PODNOŚNIKA I Z UŻYCIEM LINY. 889 105 476
USŁUGI | budowlane
FLIZOWANIE, REMONTY, WYKOŃCZENIA. 882080371.
USŁUGI | budowlane
KAMIENIARSTWO. 882080371.
USŁUGI | budowlane
KAMIENIARSTWO, ELEWACJE, OGRODZENIA - WSZYSTKO Z KAMIENIA. 509 169 590.
USŁUGI | budowlane
TYNKI MASZYNOWE. 604 857 880.
USŁUGI | budowlane
OGRODZENIA, www.hajdukowie.pl. 692 069 284.