Albo Kościół się otworzy na kobiety, albo przestanie istnieć. Stanie się fundamentalistyczną sektą – mówi prof. Zbigniew Mikołejko.
Newsweek: Diecezja poznańska poinformowała niedawno, że w tym roku tylko sześciu diakonów przyjmie święcenia kapłańskie. To rekord, trzy razy mniej niż dwadzieścia lat temu. Liczba powołań spada w całej Polsce. Dlaczego tak się dzieje?
Prof. Zbigniew Mikołejko: W całej Polsce liczba powołań jest obecnie najniższa od połowy epoki gierkowskiej. Powody są rozmaite. Przede wszystkim sekularyzacja, zwłaszcza w najmłodszych pokoleniach, gdzie tendencja dotycząca deklarowanej religijności jest spadkowa. W ostatnich kilkunastu latach wśród młodych, we wszystkich grupach wiekowych poniżej 35 roku życia, spadek ów wynosi 9-10 procent (w przypadku osób starszych tylko 2-3 proc.). Innym powodem jest wzrost dobrostanu Polaków, większe możliwości życiowe, także ekonomiczne. W dawnych czasach w środowiskach wiejskich czy małomiasteczkowych przykładną karierę synów wyobrażano sobie tak, że jeden idzie do wojska, a drugi na księdza. Teraz przestrzeń społecznego awansu uległa ogromnemu poszerzeniu. Spadek powołań jest wreszcie efektem spustoszenia moralnego i duchowego w polskim Kościele, jego rozmijania się z oczekiwaniami, jego polityczności, postawy wobec etyki rodzinnej, seksualnej.
Są w Polsce miejsca, w których liczba powołań jest większa?
- Powołania ujawniają ogromne zróżnicowanie kulturowe i religijne Polski – obecność w niej nie tyle katolicyzmu, ile katolicyzmów. Najsilniejszy jest więc nabór do seminarium tarnowskiego, co naturalne, bo w diecezji tarnowskiej wskaźniki religijności są najwyższe w Polsce. Ale już na przykład w diecezji sosnowieckiej zgłosił się do seminarium tylko jeden kandydat. Ciekawe jest to, że seminaria zakonne na tym tle wyglądają lepiej. Zwłaszcza u dominikanów, do których dołączyć w tym roku chciało aż 35 postulantów.
- To akurat jest zrozumiałe: dominikanie są atrakcyjni intelektualne. Do nich często przychodzą ludzie po studiach, już uformowani. Parę lat temu prowadziłem jako profesor wizytujący wykłady w ich „studium generalnym” i zetknąłem się z gromadą inteligentnych, bystrych młodych ludzi. Dominikanie dają szansę intelektualnego rozwoju, dają szansę bycia w katolicyzmie pogłębionym i rozumnym. Po drugiej stronie są natomiast franciszkanie konwentualni, u których też pojawiło się sporo postulantów. A to z kolei bardzo tradycyjna i znamienna dla Polski forma duchowości.
Powiedział pan, że ostatni raz tak małą liczbę powołań obserwowano za Gierka.
- A po epoce gierkowskiej nastąpił wzrost. No bo objawił się radykalny kryzys systemu komunistycznego, drastyczna bieda. Pojawił się też Jan Paweł II i pewnie wielu młodych ludzi idących do seminariów poczuło, że niemal mają tiarę papieską w tornistrze. Dziś natomiast brakuje stymulacji duchowej, brakuje autorytetów. Na tle mnogości możliwości oraz innych perspektyw życiowego wyboru seminaria wypadają słabo. O ile jeszcze seminaria w większych ośrodkach dają możliwość rozwoju, o tyle w pozostałych diecezjach jest czasem dramatycznie, jak w Świdnicy, gdzie nikt się nie zgłosił, czy jak w Gnieźnie, gdzie pojawiła się jedna osoba.
W Polsce tak naprawdę nie ma jednego katolicyzmu. Jest ich wiele i istotnie się od siebie różnią. W Tarnowie na przykład ksiądz nadal jest autorytetem, ale w Warszawie, Gdańsku czy Szczecinie? Mam wątpliwości.
- Na tle Europy i tak wypadamy całkiem nieźle. Wiele kościołów Zachodu mogłoby nam pozazdrościć. Natomiast za jakiś czas i u nas zacznie brakować księży. Kandydaci na księży specjalnie nie różnią się intelektualnie od rówieśników wybierających inne ścieżki kariery, a od tych, którzy mieliby być opiekunami dusz oczekiwałoby się trochę więcej. Z moich rozmów z profesorami seminariów wynika, że koszmarnie spada czytelnictwo. Ich studenci nie chcą czytać, nawet telewizji nie oglądają. Siedzą w internecie. To są procesy wskazujące na spadek intelektualnego zaangażowania. Poza tym, o czym ze zdumieniem opowiadają niektórzy profesorowie seminariów, wśród kandydatów zaczynają wyraźnie dominować fundamentalistyczne postawy narodowo-katolickie. Dla przyszłości Kościoła to po prostu groźne.
Jak w tym kontekście będzie wyglądała Polska za 15-20 lat?
- Polska odbywa tę samą drogę, którą odbyły społeczeństwa Zachodu. Oczywiście to są procesy długiego trwania. Nawet w Irlandii, gdzie te spadki były dramatyczne, katolicyzm – nawet pośród najmłodszych – wciąż nie stał się religią mniejszościową. Ale kierunek jest jasny. Polska też bardzo mocno świecczeje. Następuje przy tym u nas zderzenie bloku ideowo politycznego stworzonego przez mariaż obecnej władzy z Kościołem z tym, co się dzieje w głowach młodych ludzi. Bycie księdzem nie jest dla nich racjonalnym wyborem drogi życiowej. Tu będzie następował coraz bardziej radykalny rozziew.
Struktura seminariów jako instytucji diecezjalnych została wytworzona jeszcze po soborze trydenckim. Dziś się już taka forma istnienia wyczerpuje. Powiązanie nauczania z organizacją diecezjalną straciło sens. Tylko co zrobić z całym materialnym zasobem, ze wzmocnieniem pozycji biskupów, którzy strzegą swoich uprawnień i swoich włości jak oka w głowie? Ale wydmuszka zaczyna się mocno ujawniać: te gmachy, pałace, te rozmaite widzialne formy biskupiego panowania są potężne, ale w środku puste. I duchowo i, jak widać, personalnie. To jest stan przedimplozyjny, one się w końcu zawalą do środka. Te puste kościoły, w których nie ma ducha, a teraz zaczyna brakować w nich ludzi.
Polska stanie się Irlandią?
- Polska już się nią staje. Wbrew wysiłkom rządu i episkopatu, mariaż tronu z ołtarzem, a od czasu do czasu także z pałką policyjną, tylko ten proces przyspiesza. Nie ma dziś w Kościele takich figur, jak Życiński, Pieronek, Tischner, Macharski, Jan Paweł II. A jeśli są, to raczej w Kościele krytycznym, sekowanym zresztą na rozmaite sposoby. Najsilniejsze przy tym powołania pojawiają się po obu biegunach mocy. Po stronie Kościoła krytycznego i Kościoła radykalnie fundamentalistycznego. A cała reszta, która jest przecież dominująca, jest coraz bardziej zagrożona.
Czy w polskim Kościele ma szansę odtworzyć się podział na to, co niegdyś zwykło się nazywać kościołem łagiewnickim i toruńskim?
- Ten podział był wysnuty przez marzenie liberalnych polityków i intelektualistów, którzy chcieli widzieć jakieś oparcie w części hierarchów. Owszem, byli ludzie tacy jak Życiński, Gocłowski, mówiło się w tym kontekście – zupełnie bezzasadnie – także o Dziwiszu. Taki podział był zresztą dość złudny. Nadzieja dla polskiego Kościoła spoczywa raczej w ruchach krytycznych, również – a może nawet przede wszystkim – ludzi świeckich. W odejściu więc od tradycyjnego w Polsce Kościoła klerykalnego. To będzie bardzo trudne, środowiska klerykalne będą się bardzo mocno bronić przed wydarciem sobie znaczenia. Tymczasem szansą jest właśnie odejście od formuły klerykalnej – od Kościoła księży ku Kościołowi wiernych. Trzeba by się także zastanowić nad kapłaństwem kobiet. Jeśli Kościół ma się jakoś podnieść, to wielką szansą jest dla niego powrót do kapłaństwa kobiet, a przynajmniej bardzo radykalne ich równouprawnienie, co dotyczy zwłaszcza sióstr zakonnych. Siostra Philippa Rath, Niemka z klasztoru założonego jeszcze przez średniowieczną mistyczkę i teolożkę, Hildegardę von Bingen, przypomina, że opatki w średniowieczu miały taką samą pozycję jak opaci i biskupi. Z czasem prerogatywy zostały im wydarte. Szansą Kościoła w Polsce i nie tylko w Polsce jest kapłaństwo kobiet. Kobiety są dziś lepiej wykształcone od mężczyzn, więcej czytają. Może synod biskupów, zwołany przez papieża Franciszka coś w tej materii zrobi? Dla mnie sprawa jest jasna: albo Kościół się otworzy na kobiety, albo przestanie istnieć. Stanie się fundamentalistyczną sektą. Nie zaraz, nie dziś. Ale w perspektywie kilkudziesięciu lat to całkiem możliwe.
