Newsweek: Podobno zasnął pan na legendarnym pokazie „Człowieka z żelaza” w Cannes, który zakończył się „Złotą Palmą” dla filmu Andrzeja Wajdy?
Marian Opania: Film widziałem już parę razy w Warszawie. Pamiętam, że w Cannes byłem strasznie zmęczony, wylecieliśmy z Warszawy chyba tego samego dnia rano. Jak tylko zgasło światło, moja głowa opadła na ramię Andrzeja Wajdy i przysnąłem. Obudziła mnie burza oklasków i owacja na stojąco.
Dlaczego?
– Nie miałem pieniędzy. Przed wyjazdem wiedziałem, że diety są głodowe, więc kupiłem sobie w Polsce 20 dolarów, żeby mieć własne pieniądze i nie czuć się jak dziad. Zresztą tak robiłem też podczas poprzednich wyjazdów na festiwale zagraniczne. Przy przekraczaniu granicy chowałem je w krawacie, żeby celnicy ich nie znaleźli. Ale tym razem przed odlotem do Cannes, gdzieś je w domu położyłem i nie mogłem znaleźć. No więc, na najważniejszym europejskim festiwalu dysponowałem kwotą ośmiu dolarów, wiedziałem, że jak mi ktoś postawi drinka, kawę, to nie będę miał za co się zrewanżować. Byłem chyba najbiedniejszy z naszej ekipy. Andrzej Wajda był już znanym reżyserem, operator Edward Kłosiński pracował też za granicą, Jurek Radziwiłowicz kręcił film w Belgii. Każdy zarabiał już w obce walucie. Właściwie w Cannes utrzymywał mnie Jurek Radziwiłowicz.
Upokarzające.
– Bardzo, takie były czasy. Do tego smoking miałem z jakiejś wypożyczalni na Pradze. Koszule pożyczył mi Andrzej Zaorski, muszkę wziąłem z teatru. Kupiłem tylko sobie nowe buty, ale za to za ciasne. Mieszkałem w hotelu na wzgórzu. Na deptak nadmorski, schłodziło się jeszcze znośnie, ale jak wracałem pod górę musiałem je zdejmować i szedłem na bosaka.
Jak przyjął pan Złotą Palmę dla „Człowieka z żelaza”?
– Kiedy ogłoszono werdykt, już mnie nie było w Cannes, musiałem wracać na przedstawienie w Warszawie. W Paryżu, na lotnisku Orly, miałem w kieszeni pięć franków i dylemat: wypić kawę czy zrobić siku. Pierwsza przyjemność kosztowała 4,20, druga, franka. Na obie nie było mnie stać. Zobaczyłem, że nie ma babci klozetowej, więc szybko wszedłem do ubikacji, ale jak wychodziłem już wyciągnęła rękę. Nie muszę dodawać, że na kawę nie starczyło i została woda sodowa.
Kilka lat później jechałem na festiwal do Londynu. Tym razem uszyłem sobie smoking. Myślałem, że będzie elegancko i wytwornie, bo przecież Londyn, a na miejscu okazało się, że byłem jedyną osobą która, ubrała się na galowo. Reszta wystąpiła w jeansach i swetrach. Ale wtedy świetny aktor John Hurt, po sukcesach rolą Kaliguli w „Ja Klaudiusz” powiedział wskazując na mnie: „Proszę bardzo, jedyny aktor zza żelaznej kurtyny w naszym towarzystwie, który potrafi się zachować”.
W „Człowieku z żelaza” miał pan zagrać rolę epizodyczną.
– Koniec lat 70., był dla mnie dość ciężki zawodowo. Twarz miałem młodą, ale szybko posiwiałem, przytyłem i jako 38 latek wyglądałem jak starszy pan. Nie było dla mnie ról ani w teatrze, ani w filmie. Cieszyłem się na film Wajdy. Pierwszy raz zagrałem u niego jak miałem 18 lat, w noweli „Warszawa”, potem proponował mi udział w „Ziemi obiecanej”, ale kręciłem „Awans” z Januszem Zaorskim i miałem bródkę i wąsy. Mijaliśmy się, aż wreszcie się udało, chociaż tym razem miałem zagrać właściwie epizod – postać redaktora Jabłonki, człowieka, który zarejestrował na taśmie wydarzenia Grudnia 1970 roku i stracił pracę. Do niego przyjeżdża redaktor Winkler z Agnieszką. Rola niewielka, ale precyzyjnie ją obmyśliłem. To miał być spocony, znudzony luzak z przylizanymi włoskami. Akurat po raz kolejny rzucałem palenie i wykombinowałem, że będę trzymał w ustach niezapalonego carmena, ale wcześniej go nadłamałem. Witając się z Agnieszką, całowałem ją w dłoń, a papieros się złamał. Kiedy to zagraliśmy, Wajda krzyknął: niech pan to powtórzy! Czy to przypadkowo się stało? Nie, to sobie wymyśliłem wcześniej.
Jak z epizodu awansował pan do głównej roli?
– Pracowałem właśnie z Olgą Lipińską w Teatrze Komedia w Warszawie, kiedy zadzwoniła Barbara Pec-Ślesicka, producentka filmu: „Maniuś, mam dla ciebie miłą niespodziankę. Podobałeś się panu Andrzejowi, grasz główną rolę, przyjeżdżaj”. Jakby Niebo na mnie spadło.
Wsiadłem w zdezelowanego malucha i w 11 minut przejechałem pół miasta, z Żoliborza do wytwórni filmowej na Chełmską. Wajda swoim charakterystycznym głosem mówi, że Zbyszek Zapasiewicz, który miał zagrać Winkela narzekał, że rola jakiegoś podrzędnego dziennikarza nie jest dla niego, może żeby to był Mieczysław Rakowski (przez lata redaktor naczelny tygodnika „Polityka” - red.), który przeżywa jakieś rozterki... „Chciałbym, żeby ta rola miała rysy tragikomiczne. Wydaje mi się , że pan mi to zrobi” - powiedział Wajda i poszliśmy wybierać kostium. Chciałbym mieć błaznowatą koszulkę w paski, jeansy, ale polskie, battle dress, też polski, dużo ołówków, torbę napchaną papierami i poruszać się jak Kazio Kutz: ciągle w truchcie. Byłem zakochany w Kutzu po tym, jak kręciliśmy „Skok” i „Perłę w koronie”.
Wajda uwierzył w pana?
- Nie od razu. Zaczęliśmy od sceny w studio radiowym, kiedy przygotowuję trzy panie do występu z poparciem dla działań rządu. Wajda cały czas przekazywał uwagi, podkręcał tempo. Jestem nerwus, więc trochę się zbuntowałem. Zaproponował, żebym przygotował to po swojemu.
Po kilkunastu dniach przenieśliśmy się na zdjęcia na Wybrzeże, kiedy pojawiłem się na planie, Wajda przyznał, że obejrzał materiały z Warszawy i może byśmy wypili bruderszaft. „Pozwolisz Manieczku, że przejdziemy na ty. Od tej pory możesz robić, co ci się podoba”.
Byłem w doskonałej formie, tryskałem pomysłami na swoją rolę, podpowiadał innym. Nie improwizowałem, wszystko miałem przemyślane, bo mam umysł matematyczny, zamierzałem nawet zdawać na fizykę jądrową, ale niestety za pierwszym razem dostałem się do szkoły teatralnej. Czasami, jak się upierałem przy jakimś rozwiązaniu, Wajda nie wytrzymywał i potrafił powiedzieć: „A róbcie jak chcecie” i wychodził z planu!
To ja wymyśliłem, żeby filmowy major z SB nie był sztywnym facetem w garniturze, jak chciał Wajda, tylko kimś luzackim, amerykańskiej wojskowej kurtce, jak ludzie z naszej strony, bo takiego sam spotkałem.
A słynna scena z rozbitą butelką wódki w hotelowej łazience?
– Wajda chciał, żebym zlizywał ją z posadzki. Mówię mu: Andrzej, po pierwsze pokaleczę sobie jęzor. Po wtóre, jednak gram inteligenta, który w pierwszym odruchu chciałby po sobie posprzątać. Dopiero kiedy ręcznikiem przecieram podłogę, orientuję się, że jest on nasączony alkoholem, wyciskam go do kubeczka i delikatnie plując szkłem wypijam.
Dałem z siebie wszystko. Zagrałem postać, z którą utożsamiać mógłby się niemal każdy Polak. Przemiana mojego bohatera pokazywała, że w socjalistycznej Polsce wielu ludzi robiło rzeczy, z których nie byli dumni. Dla chleba, by nie stracić pracy, ze strachu.
Jaka atmosfera panowała wokół was w Gdańsku?
– Brałem udział w dwóch olbrzymich koncertach w Trójmieście. W sali Stoczni zbieraliśmy na pomnik stoczniowców poległych w 1970 roku, występowali Krystyna Janda, Jurek Trela, Marek Perepeczko, Dorota Pomykała, ja całość prowadziłem i miałem opowiadać raczej lekkie teksty. Ale kiedy usłyszałem, jak Jacek Kaczmarski z Przemysławem Gintrowskim i Zbyszkiem Łapińskim ryknęli „Mury” czy „Źródło” nie wiedziałem czy klęknąć przed nimi czy bić brawo...
Zakochałem się w tych stoczniowcach, chociaż głównych przywódców strajku sierpniowego nie poznałem. Przesiadywałem za to z tymi z drugiego, trzeciego rzędu. Zresztą potem się dowiedziałem, że w stanie wojennym zostali zmuszeni do wyjazdu z Polski, pracowali na czarno, wielu popadło w alkoholizm.
Od zatwierdzenia filmu do premiery minęło zaledwie kilka miesięcy...
– Pracowaliśmy w pośpiechu i ciągle się zastanawialiśmy, kiedy władze nam przerwą zdjęcia. Wszystkim wydawało się, że to niemożliwe, że kręcimy film o strajku sierpniowym. Chociaż pełnego przyzwolenia nie było. Wajda poszedł osobiście do Wojciecha Jaruzelskiego, który był wówczas ministrem obrony narodowej, żeby otrzymać zgodę na wypożyczenie z wojska i milicji czołgów, mundurów, do scen rekonstrukcji wydarzenia z grudnia. Nie dostał takiej zgody.
Poza aktorstwem, moim wielkim hobby jest historia. Znam ją dość dobrze i wiem, że nigdy w naszej, polskiej historii nie zdarzył się nam cud, żeby cały naród się zjednoczył. Aż do Solidarności i 10 milionów członków. Cud, zresztą trwał krótko. Po kilkunastu miesiącach ten wspaniały ruch zaczął się dzielić, na dzielnice, księstwa, ze swoimi książętami: Wałęsa, Bujak, Rulewski, Frasyniuk... Każdy chciał być najważniejszy.
Pan był częścią tego wielkiego ruchu.
– Występowałem wtedy w kościołach i zbierałem pieniądze na pomoc więzionym i internowanym.
Miałem obsesję, że śledzi mnie SB. Że mam podsłuchy w domu, sprawdzałem samochód czy mi nie podcięli hamulców. Często wzywano mnie na SB i Rakowiecką: dlaczego nie występuję w telewizji, tylko w kościołach. A teraz w internecie czytam, że byłem ubekiem, dywersantem, zdrajcą ojczyzny. W dziwnym narodzie żyjemy.
Poza Polską mogę wytrzymać dwa tygodnie, nie wiem, co mnie tutaj tak ciągnie. Coś okropnego jak ten naród zmalał. Za pieniądze sprzedaje się duszę, wydobywa z nas najgorsze cechy, mówi że Unia Europejska jest okropna, ale jej pieniądze już nie. To porypane. I ta pseudokatolickość, miłość bliźniego.
Co się stało z tymi 20 dolarami, które kupił pan do Cannes?
- Po powrocie okazało się, że leżały pod popielniczką. Może gdybym je zabrał, nie uciekał wtedy przed zagranicznymi reżyserami, dziennikarzami, wylądowałbym w jakiejś wytwórni zagranicznej.
Marian Opania (1943) - aktor, artysta kabaretowy. Grał w filach Andrzeja Wajdy, Kazimierza Kutza, Janusza Majewskiego, Feliksa Falka... Związany z Teatrem Ateneum w Warszawie. Nagrał płytę z piosenkami Leonarda Cohena i Jaromira Nohavicy.
